Artur Sowiński: Zawłaszczony Dzień Niepodległości

11 listopada 1918 roku jest datą symboliczną dla Rzeczpospolitej Polskiej. Tego dnia Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę nad wojskiem. Jednocześnie tego samego dnia w Compiegne Niemcy podpisały rozejm kończący I wojnę światową, co definitywnie zakończyło epokę zaborów. Splot obydwu wydarzeń uznano za symboliczną datę odzyskania niepodległości, zaś przedstawiona data była daleko posuniętym kompromisem różnych stronnictw dążących do odzyskania ojczyzny.

Do niepodległości parli nie tylko przedstawiciele dawnej szlachty oraz intelektualiści, lecz całe masy Polaków łaknących wolności. Bardzo szybko na terenach dawnej Rzeczypospolitej wyodrębniło się kilka dominujących nurtów, które były prowadzone przez wybitnych liderów. Po wybuchu I wojny światowej (ówcześnie nazywanej Wielką Wojną) różne środowiska patriotyczne przenikały się wzajemnie tworząc organizacje, które w przyszłości miały budować struktury administracyjne i wojskowe odrodzonej Polski.

Warto wyodrębnić pięć najważniejszych inicjatyw:
1. Polski Komitet Likwidacyjny – powstał 28 października 1918 r. w Krakowie obejmując działaniem Galicję Zachodnią i Wschodnią, działał do momentu powołania tzw. rządu lubelskiego. Jego liderem był działacz chłopski Wincenty Witos, który w grudniu tego samego roku został prezesem Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”. W skład Komitetu wchodziły także środowiska narodowo-chrześcijańskie oraz socjalno-demokratyczne. Mimo skrajnych poglądów, wszystkich działaczy jednoczył cel odzyskania własnego państwa. Organizacja prowadziła na podległym terenie demobilizację wojsk austro-węgierskich, przejmowała majątek państwowy, tworzyła struktury administracyjne oraz troszczyła się o porządek publiczny.

2. Komitet Narodowy Polski – powstał 15 sierpnia 1917 r. w Lozannie stawiając w głównej mierze na dyplomację oraz prowadzenie skutecznej polityki międzynarodowej. Głównymi przedstawicielami byli światowej sławy pianista Ignacy Jan Paderewski, który przekonał ówczesnego prezydenta Woodrow’a Wilsona do idei niepodległej Polski; lider Narodowej Demokracji Roman Dmowski odpowiedzialny za negocjacje dotyczące granic odrodzonego państwa polskiego na konferencji paryskiej oraz Józef Haller odpowiedzialny za budowę Błękitnej Armii stanowiącej później trzon Wojska Polskiego. W przeciwieństwie do innych stronnictw, KNP był uznawany przez państwa Ententy, a więc głównych decydentów podczas rokowań pokojowych kończących I wojnę światową. Rozwiązany na życzenie Ignacego Jana Paderewskiego 15 kwietnia 1919.

3. Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej – powstały 7 listopada 1918 r. w Lublinie jako rząd przeciwny wobec środowiskom konserwatywnym reprezentowanych przez Radę Regencyjną. Niekwestionowanym liderem był Ignacy Daszyński, przywódca Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, którego drogi wielokrotnie przecinały się z Józefem Piłsudskim w formie współpracy, a później rywalizacji. Organizacja działała na terenie Królestwa Polskiego i łączyła szeroko rozumiane partie lewicowe jak Polska Partia Socjalistyczna czy Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”. Istniała kilka dni wykorzystując klęskę zaborców dla odzyskania niepodległości. Po dwukrotnym niepowodzeniu utworzenia gabinetu, Rząd zakończył swoją działalność składając dymisję na ręce Józefa Piłsudskiego w dniu 17 listopada 1918. Z perspektywy historycznej był niezwykle ważny z powodu rozpoczęcia procesu kształtowania się kolejnych rządów w odrodzonym państwie.

4. Naczelna Rada Ludowa – powstała w 1916 roku jako nielegalny Komitet Międzypartyjny na terenach zaboru pruskiego (później kilkakrotnie zmieniała swoją nazwę). Najbardziej znanym działaczem był polski przywódca Górnego Śląska Wojciech Korfanty. Rada postawiła sobie za cel przyłączenie ziem pod pruskim zaborem do Odrodzonej Polski. Początkowo działania formacji były pokojowe, lecz ostatecznie zmieniła swoje stanowisko po wybuchu Powstania Wielkopolskiego, nad którym formalnie przejęła polityczne zwierzchnictwo. Została rozwiązana 19 sierpnia 1919 roku, a na Górnym Śląsku działała do roku 1922, niedługo po zakończeniu powstań śląskich mających na celu przyłączenie owych terenów do II Rzeczypospolitej.

5. Rada Regencyjna Królestwa Polskiego - została powołana 12 września 1917 za zgodą cesarza niemieckiego Wilhelma II i cesarza Austro-Węgier Karola I jako konsekwencja tzw. aktu 5 listopada 1916 roku, w którym obaj monarchowie ogłosili zamiar utworzenia „samodzielnego” Królestwa Polskiego. Deklaracja ta miała na celu przede wszystkim pozyskanie polskiego rekruta do armii państw centralnych w czasie trwającej I wojny światowej, a nie rzeczywiste przywrócenie niepodległości. W skład Rady weszło trzech członków: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski – prezydent Warszawy oraz hrabia Józef Ostrowski – przedstawiciel ziemiaństwa i konserwatystów. Mimo marionetkowej formy, członkowie Rady starali się działać w interesie narodu polskiego wykorzystując ograniczoną autonomię do tworzenia zalążków przyszłego państwa. Sytuacja międzynarodowa w 1918 roku – zwłaszcza klęska Niemiec i Austro-Węgier – pozwoliła Radzie Regencyjnej na stopniowe przejmowanie rzeczywistej władzy. Jednym z najważniejszych osiągnięć Rady było powołanie polskiej administracji, sądownictwa, szkolnictwa i struktur wojskowych.

Wszystkie wymienione powyżej inicjatywy miały ograniczony zasięg na terenach dawnej Rzeczypospolitej. Przez 123 lata pojawiały się wśród nich różne idee, które były kształtowane przez kulturę polityczną i gospodarczą poszczególnych zaborców. Mimo tytanicznej pracy licznych przywódców oraz ich środowisk, potrzebna była osobowość będąca w stanie scalić dążenia rozmaitych stronnictw z trzech odmiennych dzielnic w jedno niepodzielne państwo. Zwornikiem dla ujednolicenia dążeń niepodległościowych stał się Józef Piłsudski, który po Kryzysie Przysięgowym był szalenie popularnym celebrytą uosabiającym romantycznego ułana stawiającego dla ojczyzny własne życie na szali oraz sprzeciw wobec zaborcy.

Mimo różnic ideologicznych i odmiennych koncepcji budowy II Rzeczypospolitej, zdecydowana większość liderów frakcji walczących o niepodległość powierzyła przyszłemu Marszałkowi dowództwo nad wojskiem oraz misję utworzenia rządu. Tworzenie podstaw parlamentaryzmu było niezwykle karkołomnym zadaniem, przerywanym co chwilę walką o uznanie kolejnych granic terytorialnych wydzieranych od sąsiadów. W dodatku na horyzoncie wisiał konflikt z bolszewicką Rosją. Nie może dziwić fakt, że pierwsze lata dla zmartwychwstałej Polski były okresem burzliwym i niestabilnym.

Istotna jest natomiast sprawa ogłoszenia samej Niepodległości Polski, którą ogłosiła Rada Regencyjna w Orędziu do Narodu Polskiego z 7 października 1918 roku. W tym miejscu warto przytoczyć jej najważniejszy fragment:

„Odczuwając tę wolę i na niej opierając to wezwanie, stajemy na podstawie ogólnych zasad pokojowych, głoszonych przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, a obecnie przyjętych przez świat cały, jako podstawa do urządzenia nowego współżycia narodów.
W stosunku do Polski zasady te prowadzą do utworzenia niepodległego państwa, obejmującego wszystkie ziemie polskie, z dostępem do morza, z polityczną i gospodarczą niezawisłością, jako też z terytorjalną nienaruszalnością, co przez traktaty międzynarodowe zagwarantowanem będzie.”

Ta historyczna deklaracja stała się jasnym sprzeciwem wobec panowania zaborców i dała impet do samostanowienia dla całego narodu polskiego. Mimo to, w kolejnych latach obchodzono święto narodowe w pierwszą niedzielę po 11 listopada przekształcając je w wydarzenie wojskowe. Po niemal dwóch latach od śmierci Józefa Piłsudskiego, parlament przyjął ustawę z 23 kwietnia 1937 roku ustanawiając Narodowe Święto Niepodległości, a sanacyjna junta wojskowa utrwalała narrację o ustanowieniu narodowej celebracji na pamiątkę powrotu Marszałka z internowania w twierdzy w Magdeburgu.

Po zakończeniu II wojny światowej komunistyczne władze zastąpiły Dzień Niepodległości nowym świętem obchodzonym 22 lipca na cześć ogłoszenia Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Po upadku komunizmu przywrócono obchody na pamiątkę odzyskania niepodległości w dniu 11 listopada. Sanacyjni historycy wciąż podkreślają tę ustaloną 88 lat temu narrację, lecz fakt pozostaje faktem: formalną deklarację w imieniu narodu polskiego złożono 7 października 1918 roku.

A w mojej skromnej opinii, odnośnikiem dla pamięci zbiorowej nie powinien być tylko jeden człowiek, lecz wysiłek całego umęczonego narodu, który tłumnie kroczył ku Niepodległej Rzeczpospolitej Polskiej. Cześć i chwała bohaterom! Cześć i chwała narodowi polskiemu!