Walczyli w bitwie nad Bzurą… Pamiętam, jakby to było wczoraj, pierwszy raz mobilizacja w Kutnie

- Księga Pamięci Kutna czyli Księga Pamięci Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Kutnie napisana przez Ocalałych z Holokaustu żydowskich mieszkańców Kutna zawiera wiele ważnych, interesujących, choć nieznanych większości dzisiejszych mieszkańców Kutna, informacji. Dziś, w związku z tym, że we wrześniu każdego roku wspominamy bohaterskich żołnierzy 37 pułku piechoty stacjonującego w Kutnie praktycznie od zakończenia I wojny światowej aż do wybuchu II wojny światowej piszę o bohaterskich żołnierzach 37 pp żydowskiego pochodzenia walczących w kampanii wrześniowej, w bitwie nad Bzurą - pisze Bożena Gajewska. 

Wolf Mańczyk w artykule pt. „Kutno w czasach wojny” wspomina:

„Pamiętam, jakby to było wczoraj, pierwszy raz mobilizacja w Kutnie. Miało to miejsce 21 marca 1939r. Już wtedy wydawało się, że zbierają się ciemne chmury wojenne nad naszymi głowami. Następujący żołnierze żydowscy byli zmobilizowani w armii polskiej: Załman Kirsztajn (ojciec Adama Kerstena – przypisek autorki), Meir Fast, Abraham Sztift, Hersh Kozak, Leib Bibergal, Tuvia Hirszberg, Moshe Welcman, Abraham Bennett, Maurice Szapszewicz, Zelik Lifszic, Albert Kajn, Jurek Ogurek, Całeł Grinbaum, Lajbusz Kanał, Yonah Rozenblum, Shiya Fajber, Wolf Nosol i inni. Część z nich nie wróciła już do domu. W czasie walk w obronie ojczyzny młodzież żydowska Kutna poległa w walce z hitlerowskim agresorem. W ten sposób zginęli na polu bitwy Załman Kirsztajn, Meir Fast i Wolf Nosol w obronie Sochaczew – Abraham Sztift, Leib Bibergal, Tuvia Hirszberga, stawiającego opór wojskom niemieckim niedaleko Łowicz – polegli Hersz Kozak, Abraham Bennett i inni na polu bitwy.

Zaraz po zajęciu Kutna przez Niemców, ekshumowano zwłoki Sztifta, Bibergala i Hirszberga, sprowadzono do miasta i odbył się wspólny pogrzeb i pochówek.

Niektórzy żydowscy żołnierze z Kutna w polskiej armii, tacy jak Albert Kajn, Yurek Ogurek, Lajbusz Kanał schwytani przez hitlerowców, zostali zabici. Innym się udało uciec do Rosji po upadku wojska polskiego: Zelik Lyfszic, Shaye Fajber, Maurice Szapszewicz. Niektórzy dali się przekonać i wrócili do Kutna, gdzie podzielił tragiczny los wszystkich: Szlomo Kowalski, Henoch Chabus, Chane Blum, Szmuel Sobótka.”

Lista (opracowana przeze mnie, ale wciąż niepełna…) żydowskich żołnierzy 37 pułku piechoty poległych w kampanii wrześniowej 1939 roku:

• Benet Abram, ur.1917r., szer., 37pp 26 DP,poległ 1929 r. w Skierniewicach, pochowany – Skierniewice, ul. Kozietulskiego, sektor wojskowy 38
• Birberbaum Abram, ur. ?, strzelec, 37pp, 26 DP, poległ- 16.09.1939 r. w Nowym Kozłowie, pochowany - Warszawa, ul. Powązkowska, cmentarz wojskowy
• Bibergał Laib , ur. 1912 r., szer., 37 pp, 26 DP, poległ - 16.09.1939 r. w Kozłowie Szlacheckim, pochowany – nieznane miejsce pochówku pochowany - pierwotnie w Dębsku Nowym w zbiorowej mogile. Rodzina ekshumowała jego ciało na przełomie 1939/1940 i nie wiadomo gdzie został pochowany. W Księdze Pamięci Kutna jest zapis, że rodzina pochowała go na kutnowskim cmentarzu żydowskim - dopisek autorki.
• Cynaderka Szyja, ur. styczeń 1911 r., strzelec 37pp, 26 DP, poległ – 16.09.1939 w Gągolinie Południowym, pochowany - Warszawa, ul. Powązkowska, cmentarz wojskowy
• Fajman Zelig ur. 1916 r. strzelec 37 pp, 26 DP, poległ 19.09.1939 r. w Tułowicach, pochowany - Warszawa, ul. Powązkowska, cmentarz wojskowy
• Fiszer Chaim, ur. W styczniu 1914 r., szer., 37pp 26 DP, poległ – 16.09.1939 r. w Nowym Kozłowie, pochowany - Warszawa Żoliborz, ul. Powązkowska, sektor wojskowy 1
• Fiszer Hersz, ur. 1914 r., strzelec 37 pp, 26 DP, poległ - 16.09.1939 r. w Nowym Kozłowie, pochowany - Warszawa, ul. Powązkowska, cmentarz wojskowy
• Herszberg Tuvie szer., 37pp, poległ we wrześniu 1939 r., pochowany - nieznane miejsce pochówku, pochowany - pierwotnie w Dębsku Nowym w zbiorowej mogile. Rodzina ekshumowała jego ciało na przełomie 1939/1940 i nie wiadomo gdzie został pochowany. W Księdze Pamięci Kutna jest zapis, że rodzina pochowała go na kutnowskim cmentarzu żydowskim - dopisek autorki.
• Ignazian Dawid Mojsze, poległ we wrześniu 1939 r. w Żychlinie, pochowany - Żychlin, sektor wojskowy 31
• Jakubowicz Dawid, szer., 37pp, poległ 16.09.1939r. w Patokach, pochowany – Kompina, cmentarz wojskowy, g.38
• Kerszer-Kiersztajn Zalman, ur. 1898 r., szer., 37pp 26DP, poległ 19.09.1939 w Kampinosie, pochowany - Kampinos, sektor wojskowy 1
• Kincler Maks, ppor., inżynier, poległ – 1939 r., pod Kutnem
• Kirszbaum Szmul, ur. 1914 r., szer., 37pp, poległ 16.09.1939 r. w Złotej, pochowany - Rybno, sektor wojskowy 38
• Koperwasser Boruch, ur. 1913 r., szer., 37pp 26DP, poległ 16.09.1939 r. w Nowym Kozłowie, pochowany – Warszaw, Żoliborz, ul. Powązkowska, sektor wojskowy 1
• Krajner Berko, ur. 1908 r., szer., 37pp, poległ 25.09.1939 r. w Chodakowie, pochowany – Sochaczew, ul. 600-lecia, cmentarz wojskowy, g. 38
• Lajtman Pinkus, ul. 1914 r., szer., 37pp, poległ 16.09.1939 r., w Gągolinie, pochowany - Warszawa, Żoliborz, ul. Powązkowska, sektor wojskowy 1
• Levy Eugeniusz, ST. Sierż., 37 pp, poległ 14.09.1939 r. w Gągolinie, pochowany – Kompina, cmentarz wojskowy, g.38
• Lipszyc Izrael, 37pp, poległ 28.09.1939 r. w Giżycach, pochowany - Giżyce, sektor wojskowy 31
• Littenberg H., szer., 37pp 26DP, poległ 16.09.1939 r. w Dębsku Nowym, pochowany – Kozłów Szlachecki, mogiła zbiorowa 38
• Melnik, szer., 55pp, poległ 14.09.1939 r. w Kutnie, pochowany - Kutno, sektor wojskowy 31
• Mendelson Mojżesz, ur. 03.05.1915 r., szer., 37pp 26DP, poległ 19.09.1939 r. w Łodzi, pochowany - Łódź Doły, ul. Strykowska, sektor wojskowy 24
• Posersztajn Pinkus, szer., 37pp, poległ 14.09.1939 r. w Sokołowie, pochowany Bolimów, sektor wojskowy 38
• Pinaczowski Moszek, ur. 1911 r., szer., 37pp 26DP, poległ 16.09.1939 r. w Kozłowie Szlacheckim, pochowany – Warszawa, Żoliborz, ul. Powązkowska, sektor wojskowy 1
• Podembski Hersz, ur. 1911 r., szer., 37pp, poległ 14.09.1939 r. w Jesionnie, pochowany - Bolimów, sektor wojskowy 38
• Portek Szaja Abram, ur. 1912 r., poległ we wrześniu 1939 r. w Kutnie, pochowany – Rybno, sektor wojskowy 38
• Reichner Izrael, szer., 37pp, zmarł z ran 10.10.1939 r. w Sochaczewie, pochowany – Sochaczew, ul. Traugutta, sektor wojskowy 38
• Redlich M., ur. 1917 r., strzelec, 37 pp, 26 DP, poległ – 16.09.1939 r. w Braki, gm. Rybno, pow. Sochaczew, pochowany – Rybno, kwatera wojenna, kwatera 272,
• Rynek Szaja, ur. 1919 r., szer., 37pp 26DP, poległ 16.09.1939 r. w Gągolinie, pochowany – Warszawa, Żoliborz, ul. Powązkowska, sektor wojskowy 1
• Sztyf Abram ur. ?, strzelec 37 pp, 26 DP, poległ 16.09.1939 r. w Dębsku Nowym, gm. Kozłów Biskupi, pochowany - pierwotnie w Dębsku Nowym w zbiorowej mogile. Rodzina ekshumowała jego ciało na przełomie 1939/1940 i nie wiadomo gdzie został pochowany W Księdze Pamięci Kutna jest zapis, że rodzina pochowała go na kutnowskim cmentarzu żydowskim - dopisek autorki.
• Śliwkowicz Natan ur. 1911 r., strzelec 37 pp, 26 DP, poległ 16.09.1939 r. w Złotej, gm. Rybno, pow. Sochaczew, pochowany – Rybno kwatera wojenna grób nr 379
• Tatarzyn Eliasz, szer., 37pp 26DP, poległ 16.09.1939 r. w Gągolinie Południowym, pochowany – Warszawa, Żoliborz, ul. Powązkowska, sektor wojskowy 1

Wykorzystałam informacje zawarte w:

• Beniamin Meirtchak „Żydzi żołnierze wojsk polskich polegli na frontach II wojny światowej”
• Strona internetowa https://www.bohaterowie1939.pl/ , o której istnieniu opowiedział mi Wiesław Paluchowski i odnalazł na niej kilku żołnierzy pochodzenia żydowskiego związanych z 37 pp. Dziękuję Muzeum Pałac Saski w Kutnie za możliwość opublikowania fotografii z ich zbiorów.

Fotografie przedstawiają:

Składanie przysięgi wojskowej przez żołnierzy wyznania mojżeszowskiego. Muzeum Pałac Saski w Kutnie, MBB1694

Członkowie orkiestry 37 pp, pierwszy od prawej Icek Jakubowicz. Muzeum Pałac Saski w Kutnie.

Nieśmiertelnik Moszka Kelmera. Muzeum Pałac Saski w Kutnie, 831-1, 2.

Tabliczki na cmentarzu pochodzą ze strony https://www.bohaterowie1939.pl