Więzienie śledcze w Kutnie w okresie okupacji niemieckiej

W  Kutnie, przez cały okres okupacji niemieckiej,  funkcjonowało więzienie  śledcze (przejściowe). Nosiło potoczną nazwę „Zuchthaus”.  Trudno jest jednoznacznie określić, czy stanowiło samodzielną jednostkę podporządkowaną Gestapo, czy też  było do dyspozycji Policji Ochronnej (Schulzpolizei – Schupo).  Więzienie  mieściło się przy ul. Thornerstrasse (29 Listopada) 14 w zespole budynków, który przed 1939 rokiem był polskim więzieniem karno-śledczym. Niemcy utworzyli  więzienie   na przełomie września/października 1939 roku i funkcjonowało ono do momentu wkroczenia do Kutna wojsk radzieckich i polskich  w styczniu  1945 roku. Areszt śledczy utrzymywany był przez  Komisariat Policji Granicznej w Kutnie (Grenzpolizeikommissariat), podlegający  Tajnej Policji Państwowej (Staatzpolizeistelle) w Inowrocławiu, a od 1 października 1943 roku w Łodzi.

            Wśród dokumentów zgromadzonych  w „Aktach  dotyczących   zbrodni popełnionych przez hitlerowców na więźniach więzienia w Kutnie w latach 1939-1945” t. 1-3 w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej  Oddział w Łodzi znajdują się zeznania kilkudziesięciu  osób, które  przebywały w kutnowskim więzieniu. Na podstawie ich relacji opisane zostało niemieckie więzienie śledcze w Kutnie.

            W budynku frontowym na parterze znajdowało się około 12 cel, zaś piętrowa przybudówka zajmowana była przez administrację. W podwórzu stał parterowy budynek, w którym  jedno lub dwa  pomieszczenia przeznaczone były  na cele dla kobiet, w pozostałych znajdowały się kuchnia, łaźnia, magazyny i pracownia  − tam pracowały więźniarki. W budynku frontowym cela nr 1 pozostawała niezajęta – oddano ją do dyspozycji policji, przetrzymywano tam czasowo nowo przybyłych więźniów, składano zwłoki zmarłych, przesłuchiwano osadzonych. W celi nr  6 przebywały kobiety zaraz po wzięciu do więzienia, następnie przenoszono je do celi nr 12 w budynku stojącym w podwórzu. W więzieniu przetrzymywano przeciętnie 150-200 mężczyzn i około 20 kobiet. Nowo przybyli poddawani byli rewizji osobistej, po czym Niemcy rejestrowali  ich  w księgach. Mężczyznom golono głowy, przydzielano więzienną odzież  i prowadzono do cel.

Na przesłuchania osadzeni byli doprowadzani do siedziby Gestapo, gdzie śledztwa prowadzone były w sposób wyjątkowo brutalny. Gdy po  torturach nie byli w stanie się poruszać, przesłuchiwano ich w więziennej celi nr 1.

Większość cel była niewielka, panowało w nich duże zagęszczenie. Przeciętnie na jednego więźnia przypadała powierzchnia nie większa niż 2 m². W wyposażeniu cel męskich znajdowało się tylko kilka łóżek, w większości cel więźniowie spali  po dwóch-trzech na jednym sienniku, przykrywając się wspólnym kocem. Rano sienniki  były składane, więźniom nie wolno było usiąść, musieli stać albo chodzić w kółko. W celi dla kobiet znajdowały się łóżka piętrowe. Cele nie posiadały urządzeń sanitarnych, zastępował je „kibel” na nieczystości oraz jedna miska, z której  korzystali wszyscy więźniowie z danej celi, myjąc się w tej samej wodzie. Do dyspozycji mieli jedną konew wody oraz 1-2 kawałki mydła glinianego. Co dwa tygodnie prowadzani byli do łaźni.

             W okresie zimowym cele były opalane raz na kilka dni, lecz zaraz po ogrzaniu więźniowie musieli wychodzić na spacer, a cele były wietrzone. Więźniów wyprowadzano na podwórze kilka dni w tygodniu. Musieli tam chodzić w wyznaczonym rytmie kroków, a gdy ktoś go pomylił, był bity do nieprzytomności przez trzech lub czterech Niemców ze służby więziennej. Spacer trwał od 10 do 15 minut, potem Niemcy ustawiali się po obu stronach wejść do cel i bili kijami wchodzących więźniów. Podobnie jak w innych niemieckich więzieniach, powszechną praktyką było znęcanie się. Więźniowie byli bici bykowcem i różnymi przedmiotami po całym ciele, kopani bez przyczyny. Nie mieli żadnych praw, nie było widzeń ani możliwości prowadzenia korespondencji. Skargi kierowane do naczelnika więzienia  kończyły się dodatkową karą. Więzienie w  Kutnie nie miało izby chorych, nie było żadnej opieki lekarskiej. Formalnie zatrudniony był lekarz więzienny dochodzący z  miasta, niestety, nie udzielał pomocy maltretowanym więźniom. Osadzeni Polacy pochodzili przeważnie z Kutna lub terenu byłego powiatu kutnowskiego (Żydzi w czerwcu 1940 roku zostali uwięzieni  w getcie). Powodem ich aresztowania była przeważnie działalność konspiracyjna, przemyt ludzi przez granicę do Generalnego  Gubernatorstwa, nielegalny ubój zwierząt i handel.

            Więzienny dzień zaczynał się pobudką o 6⁰⁰ rano, o 7⁰⁰  odbywał się apel −  raport, a potem było śniadanie złożone przeważnie z 15-25 dag chleba (1 kromki)  i  niesłodzonej czarnej żołędziowej  kawy (1/2 litra). Około godziny 13⁰⁰  wydawano obiad składający się z wodnistej zupy z brukwi, buraków pastewnych, liści kapusty, ziemniaków, kaszy lub warzyw  najgorszej jakości. O 19⁰⁰  odbywał się apel, potem była kolacja − kawa i chleb, czasem tylko kawa lub 2-3  ziemniaki ugotowane „w mundurkach”. Niekiedy do ziemniaków dodawano łyżkę twarogu, do chleba małą  kostkę margaryny lub łyżkę marmolady, porcje były głodowe. Do złego stanu zdrowotnego więźniów przyczyniały się także wyniszczające warunki  sanitarne. W celach zaległo się robactwo − pchły, pluskwy i wszy. Nie było oddzielnych cel dla więźniów politycznych  i kryminalnych. Więźniów politycznych nie zatrudniano do  żadnych prac, natomiast więźniowie  podejrzani  o przestępstwa pospolite musieli pracować przy porządkowaniu terenu więzienia,  rąbaniu drewna czy  pompowaniu wody, czasem także w ogródkach dygnitarzy niemieckich, na budowach, przy pracach przeładunkowych na stacji kolejowej itp.  Więźniów przebywających „pod celą” zmuszano do  pracy  przy  kręceniu sznurów. Każdy z nich musiał wykonać dziennie 100 metrów sznura, w zamian otrzymywał  dolewkę zupy, a jeśli nie wykonał normy, był bity kijem.

           Więźniów politycznych po zakończeniu śledztwa odsyłano do obozu w Inowrocławiu. Stamtąd po osądzeniu przez Sąd Specjalny (Sondergericht) we Włocławku, bądź w ogóle bez wyroku wysyłani byli do obozów koncentracyjnych lub innych więzień. Osoby skazane za przestępstwa mniejszej wagi jak nielegalny ubój, handel, przemyt osób za granicę do Generalnej  Guberni, osadzone w kutnowskim więzieniu, po rozprawach sądowych trafiały do innych więzień, najczęściej w Sieradzu.

Więcej na temat więzienia śledczego w Kutnie można przeczytać  w artykule, który ukazał się w Kutnowskich Zeszytach Regionalnych  tom XXV wydawanych przez Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej.

Bożena Gajewska