Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem powstało w czerwcu 1990 r., jako oddział Muzeum Okręgowego w Koninie. Od lipca 2013 r.  stanowi oddział zamiejscowy Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie. Placówka jest Instytucją Kultury Samorządu Województwa Wielkopolskiego. Muzeum prowadzi działalność wystawienniczą, edukacyjną i naukową.

Misją Muzeum jest pielęgnowanie pamięci o miejscu pierwszego ośrodka natychmiastowej zagłady. Działa na rzecz edukacji historycznej o zagładzie ludności żydowskiej i romskiej podczas II wojny światowej w szczególności, poprzez upamiętnienie ofiar, ochronę obiektów i muzealiów oraz dokumentowanie dziejów obozu.

Niemiecki obóz zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem był ośrodkiem masowej, natychmiastowej zagłady Żydów w Kraju Warty (Warthegau). Został uruchomiony w grudniu 1941 r. Funkcjonował w dwóch okresach.

Pierwszy okres

Trwał od 8 grudnia 1941 r. (pierwszy transport) do 11 kwietnia 1943 r., kiedy komando opuściło teren obozu wysadzając krematoria, a wcześniej (7 kwietnia) pałac. Eksterminacji dokonywano w samochodach – mobilnych komorach gazowych, przy użyciu gazu spalinowego. Ciała ofiar wywożono do oddalonego o 4 km Lasu Rzuchowskiego. Tam grzebano zwłoki w mogiłach o długości od 60 do 230 m. W pierwszej kolejności wymordowano Żydów z okolicznych gett: Koła, Kowali Pańskich, Kłodawy, Izbicy Kujawskiej. Od stycznia 1942 r. zaczęto przywozić do Chełmna Romów z Łodzi, z tamtejszego, utworzonego jesienią 1941 r., obozu (Ziegeunerlager), a następnie Żydów z getta łódzkiego oraz Żydów z Niemiec, Czech, Austrii, których jesienią 1941 r. osiedlono w Łodzi. Latem 1942 r. wskutek rozkładania się ciał w grobach masowych i zagrożenia epidemiologicznego wstrzymano transporty. Rozpoczęto wydobywanie zwłok z grobów i palenie ich w polowych krematoriach. W marcu 1943 r. zapadła decyzja o likwidacji obozu.

Drugi okres

Trwał od wiosny-lata 1944 r. do 18 stycznia 1945 r. Eksterminacji dokonywano w obrębie Lasu Rzuchowskiego, gdzie zbudowano baraki i przystosowano teren do przyjmowania kolejnych transportów ofiar. W okresie od 23 czerwca do 14 lipca 1944 r. przybyło z Łodzi dziesięć transportów Żydów. Zamordowano wtedy 7 196 mieszkańców getta łódzkiego. Po tym czasie akcję eksterminacyjną przerwano. We wsi pozostałą część załogi Sonderkommando oraz grupa ostatnich, prawdopodobnie 47 więźniów żydowskich. Przetrzymywano ich w spichlerzu obok zburzonego pałacu. W nocy z 17 na 18 stycznia 1945 r w czasie ewakuacji SS-mani dokonali ostatniej egzekucji. Ze spichlerza wyprowadzono więźniów piątkami mordując ich strzałami w tył głowy. Zdesperowani więźniowie, zamknięci w spichlerzu, podnieśli bunt, zabili dwóch oprawców. Wtedy spichlerz wraz z więźniami Niemcy podpalili.

Na monumencie upamiętniającym prawie 200.000 ofiar Zagłady w Lesie Rzuchowskim umieszczony jest, z daleka widoczny, napis PAMIĘTAMY. My, mieszkańcy Kutna i Ziemi Kutnowskiej pamiętamy…            

5 września 2017 roku mieszkańcy Kutna zwiedzali były niemiecki Obóz Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Jest to szczególne miejsce dla nas, Kutnian, bowiem to tu zostało zamordowanych prawie osiem tysięcy Żydów - mieszkańców Kutna. Mieszkańcy Kutna złożyli pod tablicą upamiętniającą zagładę kutnowskich Żydów wiązankę biało-czerwonych kwiatów i chwilą zadumy uczcili pamięć o społeczności żydowskiej zamieszkującej Kutno przed II wojną światową.

Zwiedzający uczestniczyli także w uroczystościach upamiętniających pomordowanych Polaków, Żydów i Cyganów w niemieckim Obozie Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Uroczystą Mszę św. w intencji Pomordowanych w obozie i ofiar II wojny światowej odprawił Ordynariusz Diecezji Włocławskiej biskup Wiesław Mering. W uroczystościach uczestniczyli przedstawiciele wielu wyznań, religii oraz narodowości. W tym roku wyjątkowo z uwagi na deszczową pogodę Msza św. odbyła się w kościele parafialnym.

Wyjazd do Chełmna nad Nerem został dofinansowany z budżetu Miasta Kutna.

Bożena Gajewska