31 marca 2023 roku w wieku 75 lat zmarł Mariusz Andrzej Wieczorkowski – mieszkaniec Kutna, działacz kultury, wieloletni prezes Fundacji Odbudowy Pałacu Saskiego w Kutnie, artysta, dziennikarz, w latach osiemdziesiątych związany m.in. z podziemnymi wydawnictwami Solidarności.
za tysol.pl Mariusz Andrzej Wieczorkowski 8 III 1968 uczestniczył w wiecu studenckim na UW. W latach 1972–1975 był doktorantem w Instytucie Historii PAN. Od 1972 pełnił funkcję przewodniczącego Kutnowskiej Komisji Opieki nad Zabytkami przy PTTK, był także członkiem zarządu Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej. Publikował w tygodnikach „Razem”, „ITD”. Do 1981 pełnił rolę eksperta i doradcy Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Był także współautorem (z Teresą Korecką) projektu Pomnik Ulotki, który miał stanąć w Kutnie 16 XII 1981 (do odsłonięcia nie doszło z powodu wprowadzenia stanu wojennego).
Po 13 XII 1981 organizował wystawy: Znak + (1983), Obecność (1984), Droga świateł (1987), instalacje autorskie Czas Apokalipsy (1984), Odpowiedź (1984), Labirynt (1989), a także odczyty i spotkania m.in. przy kościele Miłosierdzia Bożego w Warszawie. W latach 1984–1987 publikował w podziemnych pismach (m.in. w „Niepodległości”). Z Januszem Boguckim, Ernestem Bryllem, Markiem Rostworowskim i Andrzejem Wajdą stworzył publikację Nowe Niebo, Nowa Ziemia (1988).
W latach osiemdziesiątych był również współzałożycielem Wydawnictwa Podziemnego DOM oraz autorem projektów ulotek, banknotów, znaczków poczt podziemnych i kopert. Od 1986 był członkiem RKW Ziemi Kutnowskiej odpowiedzialnym za Dział Informacji, Propagandy i Bezpieczeństwa oraz koordynatorem młodzieżowych Grup Specjalnych odpowiedzialnym za tzw. mały sabotaż, malowanie na murach, kolportaż (VIII 1987 inicjator akcji Rycyna – kolportażu fałszywki „Głos Komunisty” m.in. wśród działaczy PZPR). W latach 1986–1988 współzakładał, a także był autorem oraz redaktorem naczelnym „Gazety Podziemnej”. Od III 1987 pełnił funkcję przedstawiciela RKW Ziemi Kutnowskiej w Porozumieniu Struktur „S” Warszawy. W lutym 1989 roku zainicjował utworzenie jawnej Tymczasowej Międzyzakładowej Komisji „S” w Kutnie. Od VIII 1989 działał poza Solidarnością.
W 1989 roku został współredaktorem „Gazety Niezależnej”, 1991 z-cą redaktora nacz. płockiego „Gońca Obywatelskiego”. Od 1989 pełnił funkcję prezesa SDP Koła Terenowego w Kutnie, od 1999 Stowarzyszenia Ad Memorandum im. Walentyny i Feliksa Mniewskich, a od 2003 Fundacji Odbudowy Pałacu Saskiego w Kutnie.
Mariusz Andrzej Wieczorkowski został wyróżniony odznaką Zasłużony Działacz Kultury (2001).
Spotkanie w Pałacu Saskim. Andrzej Mariusz Wieczorkowski pierwszy z prawej, Teresa Mosingiewicz, Aleksandra Rzadkiewicz, Adam Macierewicz, Jolanta Leśniewska, Ś.P. Krzysztof Michalski, na dole Agnieszka Makuła.
Poniżej zarys ważniejszych dokonań Andrzeja Mariusza Wieczorkowskiego w dziedzinie ochrony zabytków oraz przywracania pamięci kulturowej i historycznej Kutna i regionów latach 1964 – 2011.
W roku 1964 (będąc uczniem szkoły średniej) toczy, przegrany niestety, bój o ocalenie przed rozbiórką, zidentyfikowanego przez niego, domu rodzinnego Szaloma Asza.
W roku 1968 broni przed wysadzeniem w powietrze piwnic Starego Browaru w Parku Traugutta (obecnie Kutnowski Dom Kultury) – jednego z najciekawszych zabytków Kutna. Za przegraną bitwę otrzymuje… dyplom Ministra Kultury i Sztuki.
W roku 1969 broni – bezskutecznie - przed bezmyślną rozbiórką, niezidentyfikowaną do dziś, wyjątkową pod względem formy budowlę (prawdopodobnie XVIII/XIX w.) przy ul. Zamenhofa 7 róg Pereca. Aby ratować zabytek próbuje powołać Towarzystwo Regionalne, które mogłoby znaleźć tam swoja siedzibę. Władze utrącają pomysł.
Jest twórcą, przewodniczącym i głównym animatorem działań powołanej w 1971 r. przy Zarządzie Oddziału PTTK w Kutnie Kutnowskiej Komisji Opieki nad Zabytkami. Komisja powstała na prawach „sekcji zainteresowań”, jednakże nawet takie oficjalne ramy, przy wysiłku woli organizatorów, dobrej taktyce, oraz na pół legalnie zdobytej pieczątce, pozwalają szybko przekształcić PPTK-owską „sekcję zainteresowań” w prężną, autonomiczną organizację obywatelską zajmującą się sprawami podłoża kulturowo - historycznego, ochroną zabytków i reaktywowaniem lokalnych tradycji. Komisja potrafi przeciwstawiać się skutecznie nieprzemyślanym poczynaniom miejscowej władzy, krytykować jej nieudolność, wysuwać propozycje alter-natywne, walczyć o realizację własnych koncepcji i pomysłów; tworzy lobby w mediach oraz własne zaplecze naukowe.
Jest jedną z pierwszych w Polsce jawnych, niezależnych, organizacji obywatelskich o opozycyjnym charakterze. KKOnZ i jej członkowie w latach 70 byli w różny sposób szykanowani; w lokalu komisji przeprowadzano rewizje, próbowano zagarnąć ową pieczątkę i archiwum, etc. Nieustanne walki, które Komisja toczy z miejscowymi
władzami o zachowanie i kształt dziedzictwa kulturowego miasta, często bywają skuteczne. W ten sposób w latach 70. XX wieku udaje się ocalić od zagłady wiele wartościowych zabytków miasta, m.in.:
- Dworek Chlewickich, przy ul. Narutowicza (przeznaczony do wywozu do skansenu w Sieradzu)
- Willę dr Troczewskiego, przy ul. 29 Listopada 4, (przeznaczoną do rozbiórki),
- Pałacyk Naczelnikowski, przy ul. 29 Listopada 2, (przeznaczony do rozbiórki), i inne.
KKOnZ przez wiele lat przypadła rola nieformalnego lecz rzeczywistego miejskiego konserwatora zabytków Kutna. Do stanu wojennego nieocenionym sojusznikiem Komisji było Ministerstwo Kultury i Sztuki z generalnym Konserwatorem Zabytków. Jednym z celów Komisji przez cały czas jej istnienia była zmiana postawy tak rządzących, jak i rządzonych tego miasta wobec własnych dóbr kultury oraz uzyskanie przez społeczność lokalna samowiedzy i samoświadomości miejskiej, która w historycznej spuściźnie pozwala dostrzec potężną wartość mogącą służyć interesom miasta w grze o pozycję teraz i w przyszłości.
10 lutego 1972 r. w ramach KKoNZ M. Wieczorkowski organizuje „I Sesję Otwartą poświęconą Pałacowi Saskiemu kutnowskiej rezydencji podróżnej króla Augusta III i problemom adaptacji na muzeum”. W tytułowym referacie „Pałac Saski - kutnowska rezydencja podróżna Augusta III. Historia, tradycja, miejsce w dziejach miasta” informuje opinię publiczną o dokonanym prze siebie największym odkryciu w historii miasta. Sesja otwiera również drogę do utworzenia w Kutnie muzeum regionalnego, zaprzepaszczoną świadomie przez ówczesne władze miasta.
Jest jednym z organizatorów Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej. Zostaje wiceprezesem pierwszego Zarządu Towarzystwa.
W 1973 r. podejmuje próbę powołania sekcji TPZK o nazwie „Klub Przyjaciół Starego Miasta”, który miał wesprzeć KKoNZ w obronie zabytkowego zespołu. Prezes TPZK wspólnie z Wydziałem Spraw Wewnętrznych torpedują pomysł.
W maju – czerwcu 1973 roku A. M. Wieczorkowski opracowuje, złożony następnie w Ministerstwie Kultury i Sztuki, „Raport w sprawie Starego Miasta w Kutnie”, pierwszy tego rodzaju materiał konserwatorski dotyczący Kutna, który stał się później pomocą w oficjalnym uznaniu zespołu za zabytek.
W Raporcie po raz pierwszy użyte zostają nazwy: Stare Miasto, Zduński Rynek oraz układ pałacowy, etc. Rodzi się, nieobecna dotąd w Kutnie tradycja staromiejska, a z nią nowa samoświadomość miasta.
W dniach 24 września - 1 października 1973 r., w ramach ogłoszonego przez Komisję Tygodnia Ochrony Zabytków organizuje trzydniowe „Spotkania Staromiejskie” - cykl prelekcji poświęconych skazanemu na zagładę Staremu Miastu. Była to wówczas jedyna możliwa forma w jakiej Komisja mogła zakomunikować miejscowej społeczności o „odkryciu staromiejskiej dzielnicy” oraz zapewnić społeczne poparcie dla działań obronnych.
Z inicjatywy A. M. Wieczorkowskiego powstaje datowany na 17 października 1973 roku „List otwarty mieszkańców Kutna w sprawie losów kutnowskiego Starego Miasta” – pierwszy w powojennych dziejach miasta publiczny protest podpisany przez 208 osób, skierowany przez KKoNZ do władz centralnych, placówek naukowych, stowarzyszeń i gazet.
W roku 1973 (będąc już rzeczoznawcą Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki) podejmuje próbę ocalenia założenia przestrzennego resztek cmentarza ewangelickiego w Kutnie przy ul. Oporowskiej oraz znajdujących się tam jeszcze nagrobków. Dla kilkudziesięciu zabytkowych nagrobków z zagrożonej nekropoli próbuje, z poparciem Generalnego Konserwatora Zabytków, zorganizować lapidarium w otoczeniu kościoła ewangelickiego przy ul. Sienkiewicza. Miejscowe władze są szybsze i potajemnie niszczą wszystko, co po cmentarzu ewangelickim pozostało, łącznie z założeniem przestrzennym …
Wcześniej opracowuje dla Ministerstwa Kultury i Sztuki (pierwsze w Polsce) „Studium historyczno konserwatorskie cmentarza ewangelickiego w Kutnie”.
W 1974 r. Komisja ostatecznie wygrywa największą, historyczną z punktu widzenia miasta, „Bitwę o Kutno”, ratując przed zagładą całe założenie przestrzenno – architektoniczne staromiejskiej dzielnicy Kutna oraz przeznaczoną do rozbiórki jej zabytkową zabudowę. Gotowe już projekty blokowisk, które miały w tym miejscu powstać, trafiają do kosza. Cały zespół staromiejski Kutna oraz szereg innych obiektów, wpisane zostają w Rejestr Zabytków, co zapewnia im ochronę prawną.
„Bitwa o Kutno” dzięki poparciu części prasy centralnej („Życie Warszawy”, „Kierunki”, „Kultura”) głośna w tamtym czasie w Polsce, przyczyniła się do zastopowania akcji modernizacji dzielnic śródmiejskich w polskich małych miastach forsowanej przez premiera Jaroszewicza i dopomogła w uratowaniu przed zagładą istniejące tam zespoły staromiejskie.
A. M. Wieczorkowski za społeczną opiekę nad zabytkami Kutna otrzymuje Odznakę Zasłużonego Działacza Kultury od władz nowego Województwa Płockiego.
W połowie lat 80. KKOnZ staje się organizacją otwarcie opozycyjną. W roku 1986, poczynając od uroczys-tych obchodów własnego 15-lecia w dniu 29 kwietnia, Komisja, (jeszcze przed hasłem władz Podziemia) rozpoczęła akcję budowy niezależnego społeczeństwa obywatelskiego na bazie działań kulturotwórczych oraz przedsięwzięć z zakresu ochrony zabytków. Organizuje niezależne obchody rocznic patriotycznych, odczyty i spotkania; przez krótki czas dysponuje własną galerią wystawową. Posiada zapewniającą funkcjo-nowanie poza zasięgiem cenzury własną „małą poligrafię”, która w oparciu o „jawne” techniki linorytu („wyżymaczka drukarska”) i fotoskładu pozwalała wydawać drobne druki akcydensowe, zaproszenia i koperty pocztowe.
Wokół Komisji skupia się grupa ludzi, szczególnie wykształconej młodzieży, myślących niezależnie, pragnących żyć w niewielkiej choćby przestrzeni wolności.
Działania komisji w roku 1986 przekonały wielu kutnowian, że można funkcjonować niezależnie, walczyć i wygrywać z tamtą władzą w oficjalny sposób. Niewiele, (a chyba żadne) z miast polskich w skali Kutna może poszczycić się takim dorobkiem w dziedzinie kultury niezależnej, jaki był dziełem KKOnZ w tamtym czasie.
4 czerwca 1986 KKOnZ organizuje odczyt A. M. Wieczorkowskiego pt.: „Początki harcerstwa w Kutnie. Pierwsza żeńska drużyna skautowska Jadwigi Pałysińskiej, 1915 - 1918”, który był odpowiedzią na oficjalne obchody 70-lecia harcerstwa w Kutnie.
W dniach 17 - 25 czerwca 1986 Komisja organizuje czterodniowe „Spotkania Staromiejskie II”, podczas których, w postaci referatów popularno – naukowych, dokonane zostaje podsumowanie wiedzy o staromiejskiej dzielnicy Kutna. Jest to również kontra w stosunku do oficjalnego „jubileuszu” rzekomego 600-lecia Kutna, zorganizowanego przez władze miasta, tak zwanej „fałszywej sześćsetki”.
Na przełomie września i października 1986 r. powstaje niezależna Galerii „a”, którą Komisja (bez pytania o zgodę władz) tworzy w wyremontowanych własnym sumptem dwu pomieszczeniach opuszczonego domu PAX-u przy ul. Królewskiej róg Placu 19 Stycznia (Piłsudskiego).
4 i 5 października 1986 r. odbywa się uroczysty wernisaż wystawy „Współczesne problemy Starego Miasta” - w rzeczywistości pokazującej po raz pierwszy przebieg „Bitwy o Kutno” oraz dotychczasowe dokonania Komisji w obronie zabytków miasta.
W 1986 r. KKOnZ występuje w obronie grobu doktorostwa Troczewskich niszczonego na skutek nieudolnej pseudokonserwacji dokonywanej za zgodą władz przez TPZK. Powstaje sporządzony przez A. M. Wieczorkowskiego (datowany na 20 września 1986) „Raport o zniszczeniu pomników nagrobnych Ludomiry i Antoniego Troczewskich”.
Trzecim raportem Komisji były „Wystąpienia i wnioski do Wiceminister Kultury i Sztuki pani Krystyny Marszałek - Młyńczak w sprawie zagrożonych zabytków Kutna”. (osobiście wręczone przez A. M. Wieczorkowskiego pani minister 19 stycznia 1987 r.), w których Komisja apeluje m.in. o niedopuszczenie do wyburzeń w płn. Pierzei Placu Wolności i budowy w tym miejscu nowoczesnego gmachu banku PKO. Odpowiedź na „Wystąpienie...” nigdy nie nadeszła, jeśli za odpowiedź nie uznać pożaru trzech kamieniczek nr 7, 8 i 9 w nocy z 30 grudnia 1987 r., dzieła „nieznanych sprawców”, co stało się pretekstem do likwidacji całej historycznej pierzei d. Starego Rynku...
W latach 1989-90 udało się Komisji, z pomocą Generalnego Konserwatora Zabytków, w ostatniej chwili uratować od wyburzenia najstarszy mieszczański dom Kutna - narożną kamieniczkę przy Placu Piłsudskiego i Królewskiej 2, bezpodstawnie skazaną na zagładę przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Płocku.
31 sierpnia 1990 roku Komisja rozpoczyna skuteczną akcję w obronie zagrożonego likwidacją Muzeum Regionalnego, w budynku po którym Zarząd Miasta chce umieścić prywatną szkołę menadżerów.
W 1993 r. Komisja powstrzymuje (na drodze sądowej) dewastację opuszczonego Dworku Szomańskich przy ul. Kościuszki 17.
Dzięki doprowadzeniu do interwencji Generalnego Konserwatora Zabytków, Komisja ratuje od zagłady kamieniczki nr 25 i 26 przy Placu Wolności, które Wojewódzki Konserwator Zabytków z Płocka bezprawnie wykreślił z Rejestru Zabytków i przeznaczył do rozbiórki.
W 1994 Komisja wespół z Kołem Terenowym Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich oraz partiami politycznymi i organizacjami społecznymi podejmuje wielką, lecz niestety nieskuteczną, akcję w obronie parku Wiosny Ludów przed lokalizacją Centralnego Placu Zabaw. Podjęta przez Komisję akcja obrony Parku Gierałty, zamyka symbolicznie etap działalności Komisji przy Oddziale PTTK.
W roku 2003 po pożarze Pałacu Saskiego tworzy Fundację Odbudowy Pałacu Saskiego.
W latach 2003 – 2011, praktycznie sam, pomimo wielu przeciwności i braku środków, stworzył w Pałacu Saskim od podstaw, znaną już Polsce oraz regionie, nową placówkę kulturowo – muzealną.
