Zapomniana historia Żydów kutnowskich

Lokalna historia może być pasjonująca. Często funkcjonując w miejscu zamieszkania, nie wiemy co znajdowało się tam wcześniej. Kutno w szczytowym momencie zamieszkiwało blisko 10 tys. Żydów. Gdzie żyli? Co po nich zostało? Ta wiedza jest dostępna tu i teraz, na jedno kliknięcie myszką. W wędrówce śladami kutnowskich Żydów pomoże Wirtualny Sztetl.

Historia Żydów w Kutnie sięga początku XVI wieku. Pierwszym źródłem, które odnotowuje ich obecność w mieście, jest pismo Zygmunta Starego. W dokumencie król zapewnia trzem kupcom roczną prolongatę na spłatę długu. Ponadto w treści wymieniona została dzielnica żydowska, którą nazwano Żydowem. Wiele wskazuje na to, że lokalizacja tej osady to okolice dzisiejszej ulicy Józefów.

W XVII i XVIII w. liczba ludności żydowskiej w Kutnie rosła powoli. Gwałtowny rozwój społeczności rozpoczął się w XIX stuleciu. Wiązało się to z wybudowaniem linii kolejowej, którą przewożono towary z fabryk w Łodzi. W 1800 r. miasto zamieszkiwało niespełna 1400 Żydów. W 1908 r. liczba ta wzrosła do prawie 9 tysięcy.

Na przełomie XVIII I XIX w. Kutno stało ważnym ośrodkiem myśli religijnej, zwłaszcza studiowania Tory. Jednocześnie dotarł tu oświeceniowy ruch haskali, poddający w wątpliwość nauki wynikłe z rabinicznej interpretacji Pięcioksięgu oraz dążący do integracji ze społecznościami nieżydowskimi. W kutnowskich jesziwach studiowały takie znakomitości, jak Nachum Sokołow (1859–1936) i Szalom Asz (1880–1957), który był zresztą rodowitym kutnowianinem, uwieczniającym rodzinne miasto w licznych tekstach literackich.

Pierwsza bóżnica w Kutnie była drewniana i powstała w 1715 roku. Budynek spłonął w pożarze miasta z 1753 roku. Kolejną synagogę Żydzi kutnowscy wybudowali w drugiej połowie XVIII wieku przy ówczesnej ulicy Senatorskiej – obecnie ul. Barlickiego 51, róg ul. Joselewicza. Była to budowla murowana, na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym, utrzymana w stylu późnego baroku. Ozdobną fasadę wieńczył profilowany szczyt, wsparty na dwóch parach drewnianych kolumn, które łączyły się z dachem. Bóżnica została zniszczona przez Niemców w 1942 roku. Obecnie na jej miejscu stoi kamień pamiątkowy z napisem: „W tym miejscu stała osiemnastowieczna synagoga, zniszczona podczas II wojny światowej przez Niemców, z nienawiści człowieka do człowieka i jego dzieła”.

Cmentarz żydowski w Kutnie jest położony na rozległym wzniesieniu, pomiędzy ul. Sobieskiego, Zdrojową i Tarnowskiego. Wśród setek macew żydowskich mieszkańców miasta wyróżniał się ohel najsłynniejszego kutnowskiego rabina – Jehoszui Trunka. Podczas II wojny światowej Niemcy zniszczyli cmentarz. Nagrobki wykorzystano do utwardzenia chodników, placów i podwórek domów zajętych przez Niemców. Cmentarz stał się też miejscem spoczynku Żydów zmarłych lub zamordowanych w kutnowskim getcie oraz miejscem egzekucji miejscowej ludności żydowskiej.

W mieście działało wiele żydowskich zakładów i fabryk. Przykładem może być olejarnia i młyn parowy przy ul. Warszawskie Przedmieście 45 czy słodownia przy ul. Przemysłowej 8-10.

Wybuch II wojny światowej zahamował rozwój społeczności Żydów kutnowskich. Już 19 września 1939 roku Niemcy zorganizowali na nich pierwszą obławę. W listopadzie zorganizowali Judenrat i przymusowe roboty publiczne dla ludności żydowskiej. Getto okupant zaczął organizować od kwietnia 1940 roku od ogrodzenia drutem kolczastym terenu byłej cukrowni „Konstancja” przy ul. Adama Mickiewicza. Po akcji przesiedleńczej z czerwca 1940 roku w 5 budynkach mieszkalnych i fabryce więzionych było 8 tysięcy osób – Żydów z Kutna i okolic.

Likwidacja getta w Kutnie rozpoczęła się 19.03.1942 roku. Najpierw, jeszcze na terenie getta, zamordowano starszyznę żydowską, następnie dokonywano alfabetycznej selekcji pozostałych przy życiu mieszkańców getta. Do transportów wybierano po 300, 400 osób, które przewożono ciężarówkami lub pociągami towarowymi z Kutna na stację kolejową w Kole. Z Koła wszystkich Żydów wywożono do Chełmna nad Nerem, gdzie byli mordowani w niemieckim nazistowskim obozie zagłady.

Po II wojnie światowej w Kutnie pozostało około 50 Żydów. Większość z nich opuściła miasto po wydarzeniach marca 1968 roku. Nieliczni już kutnowscy Żydzi pogrzebali na cmentarzu prochy bliskich przywiezione z obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Odsłonięto wtedy pomnik ofiar Zagłady. Była to stylizowana na macewę płyta z gwiazdą Dawida w zwieńczeniu i napisem w jęz. hebrajskim i polskim: „Wieczna pamięć zamordowanym Żydom przez zbirów hitlerowskich, co spoczywają w bratniej mogile. Cześć Waszej pamięci!”. Obelisk został bardzo szybko zniszczony przez nieznanych sprawców.

W latach 80. poprzedniego stulecia udało się odnaleźć wiele macew, które dziś składowane są w magazynach Muzeum Regionalnego w Kutnie. Obecnie na samym cmentarzu można odnaleźć fragmenty zniszczonych nagrobków. Zachował się także fragment oryginalnego muru otaczającego nekropolię. Znajduje się tam również pomnik poświęcony pamięci Żydów z Kutna. Umieszczono na nim napisy w językach polskim i hebrajskim o treści: „Jest to miejsce spoczynku Żydów kutnowskich, osiadłych w mieście od początku XV wieku. Cmentarz zlokalizowany na pagórku powstał w 1793 roku. Żydzi byli tu chowani do marca 1943 roku. Prosimy o zachowanie powagi”.

Więcej o historii Żydów kutnowskich można przeczytać na łamach Wirtualnego Sztetla – portalu Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Warto zajrzeć także do galerii, zobaczyć miejsca i ludzi których dziś już nie ma.